Europanto is een mengeling van woorden en grammaticale structuren die zijn ontleend aan een aantal verschillende talen, en die iedereen met een gemiddelde ontwikkeling en een minimale kennis van het Engels kan begrijpen. Maar het is geen taal en wil er evenmin een worden. Nog niet, althans. Europanto is een taalkundige gedragscode, een reeks richtlijnen of te nemen 'voorzorgsmaatregelen' wanneer we willen communiceren met iemand die een andere taal spreekt dan de onze zonder gebruik te maken van een specifieke lingua franca.
De functie van het Europanto valt echter gemakkelijker te begrijpen wanneer we teruggaan naar de tijd waarin het idee zelf van een 'universele taal' ontstond en we de ontwikkeling volgen van dit idee, en van de studie van vreemde talen in het algemeen binnen de westerse cultuur. Het idee van een universele taal is niet nieuw in de menselijke geschiedenis. In Europa zijn veel pogingen gedaan linguïstische of logische communicatiesystemen te ontwikkelen die iedereen kon begrijpen.1
1 Vgl. Couturat et Leau Histoire de la langue universelle Parijs, 1902
Vooral de negentiende eeuw was op dit gebied productief. Alle taalkundige pogingen begonnen ermee een gemeenschappelijke basis te zoeken, vaak het Latijn, waarna men simpele en logische grammaticale regels trachtte vast te stellen. Het in het verleden nagestreefde ideaal bestond eruit door middel van een grammaticale rationalisering de grammaticale structuur van het Latijn te verenigen met die van de Germaanse en Slavische talen en zo terug te keren tot een gemeenschappelijke, Indo-Europese basis.
Esperanto
Het Esperanto is de succesvolste en functioneelste van deze kunsttalen. Het heeft een eenvoudige, logische grammatica, zodat het gemakkelijk is te leren. Dankzij de opname van Slavische elementen was het Esperanto redelijk toegankelijk voor de burgers van de nieuwe naties die aan het begin van deze eeuw een actieve rol begonnen te vervullen in het Europese leven. Het bevatte alle noodzakelijke kenmerken om een neutrale internationale taal te worden, iets waarnaar het indertijd diep verdeelde Europese continent op zoek was in zijn poging de grootse idealen te verwezenlijken die het tijdperk van het positivisme karakteriseerden.
Het Esperanto is er evenwel nooit in geslaagd een universele taal te worden. Hoewel het in veel landen wordt gebruikt en zelfs zijn eigen literaire werken voortbrengt, is het nog steeds de taal van een elite. Dit is hoofdzakelijk te wijten aan het feit dat al tijdens zijn ontwikkelingsfase de achterliggende redenen voor die ontwikkeling geworteld waren in het verleden, in omstandigheden die al gauw ophielden te bestaan. In de laatste paar decennia heeft de studie van vreemde talen een zeer snelle verandering doorgemaakt, en tegenwoordig leert men vreemde talen om heel andere redenen dan vroeger. Tot de Tweede Wereldoorlog waren vreemde talen een intellectuele curiositeit voor een kleine elite. Vandaag de dag zijn ze voor iedereen onmisbaar. Om voor de hand liggende historische en economische redenen kan alleen het Engels worden beschouwd als een werkelijk internationale taal; bovendien is het de taal van die landen die pas na het einde van de Tweede Wereldoorlog hun intrede deden op het internationale toneel. De mensen hebben niet langer een vrije keus welke taal ze willen leren: ze moeten Engels kennen. Dit is het radicaalste verschil met de tijd van het Esperanto.
Het Esperanto was het antwoord op het probleem van het bestaan van verschillende talen. Het was een instrument dat was bedoeld om mensen uit verschillende culturen in staat te stellen met elkaar te communiceren.
Maar in een wereld waarin we de taal van de sterkste moeten kennen om te overleven, is geen plaats meer voor het ideaal van een bovennationale kunsttaal waarbij iedereen op hetzelfde niveau staat. Het Engels is geen kunsttaal en evenmin een neutraal communicatiesysteem: het maakt deel uit van een specifieke cultuur en drukt haar waarden uit. Als internationale taal werd het Engels oorspronkelijk gebruikt door allochtonen om te communiceren met de Angelsaksische wereld. Vandaag de dag wordt het Engels ook gebruikt door mensen die niets met de Angelsaksische wereld te maken hebben om met elkaar te communiceren. Zo is het volkomen normaal dat mensen uit bijvoorbeeld Duitsland, Italië en Frankrijk Engels met elkaar spreken.
Dit fenomeen heeft een nieuwe taal voortgebracht, die geheel losstaat van de cultuur van de oorspronkelijke taal en sterk afwijkt van zowel het Brits als het Amerikaans. Het is een erg sobere, maar ook een bovennationale taal, die aan geen enkel land toebehoort; de taal die wordt gebruikt tijdens internationale conferenties, in de wereldhandel en in het internationale geldverkeer. De anderstaligen die deze taal gebruiken hebben hem 'gekleurd': hij bevat en tolereert fouten die een native speaker onaanvaardbaar zou vinden. Ook bevat hij structuren en semantische velden die voor een native speaker maar moeilijk te herkennen zijn. Landen ter grootte van China en India gebruiken Engels om met de rest van de wereld te communiceren, en ze hebben de taal omgevormd aan de hand van hun eigen cultuur, hun eigen denkwijzen. Het Engels wordt beïnvloed door deze processen, en er zijn nieuwe dialecten, regionale varianten en vaktalen ontstaan. Naarmate het Engels verweven raakt met andere talen, wordt het een mengtaal, die van binnen uit wordt veranderd.
Paradoxaal genoeg gebruiken de meeste mensen in de ontwikkelde landen vandaag de dag een minderheidstaal. Als gevolg hiervan genieten Engelstalige native speakers, hoewel ze in de minderheid zijn, een enorme voorsprong in vergelijking met zij die het Engels moeten leren voor ze het kunnen spreken, omdat hun Engels de correcte taalvorm is - niet de verbasterde versies die andere volkeren spreken.
Taal van de Toekomst
Het voorgaande moet het gemakkelijker maken de rol van het Europanto te begrijpen. Het Europanto is geen kunstmatige universele taal die kan worden gebruikt als alternatief voor het Esperanto, en evenmin is het bedoeld om het Engels te vervangen bij internationale betrekkingen. Door gebruik te maken van de ervaring uit het verleden en van nieuwe informatietechnologieën zou het niet alleen mogelijk, maar ook zeer eenvoudig zijn een grammatica van het Europanto op te stellen en er een nieuwe kunsttaal zoals het Esperanto van te maken. Maar dat zou een vergissing zijn. Het Europanto zou enkel een nieuwe elitaire taal worden, die zou worden gesproken door een kleine groep liefhebbers, maar door de rest van de wereld volledig zou worden genegeerd.
Het overwicht van het Engels is onaantastbaar. Met uitzondering van een paar kleine gebieden die zijn afgesneden van industrialiserings- en mondialiseringsprocessen, is het Engels de universele taal van onze tijd geworden. Het Europanto heeft een andere doelstelling. In plaats van een kunsttaal is het veel meer een systeem om een nieuwe taal van de toekomst te ontwikkelen. Het is bedoeld om uiting te geven aan de frustraties van de overgrote meerderheid die gedwongen is Engels te gebruiken, ook al beheerst ze de taal maar matig.
Dit kan worden bereikt door het proces van de internationalisering van de Engelse taal te versnellen en hem te isoleren van de Anglo-Amerikaanse cultuur. In plaats van te trachten te wedijveren met het Engels, is het doel de taal te laten imploderen, hem van binnen uit te vernietigen. Het mechanisme is heel simpel. Vrijwel iedereen kent tegenwoordig wel een paar woorden Engels en is in staat zeer eenvoudige zinnen te vormen, maar de meeste mensen zijn niet in staat de taal correct te spreken, omdat ze niet alle nuances en subtiele betekenisverschillen kennen die alleen een native speaker begrijpt. Tijdens een gesprek in het Engels tussen twee anderstaligen die maar een fractie van de taal beheersen, blijft het register vanzelf heel beperkt en wordt alleen de kern van de boodschap overgebracht - vaak weinig meer dan men had kunnen bewerkstelligen door middel van gebarentaal. Maar wat zou er gebeuren als beide sprekers hun vocabulaire konden verrijken met woorden uit hun eigen of andere belangrijke Europese talen? In het ergste geval zou hun mate van begrip hetzelfde blijven. Als de gebruikte woorden echter zouden overeenkomen met woorden in de taal van de ander of op de een of andere manier werden herkend, zou dit hun wederzijds begrip vergroten. Op dit mechanisme is het Europanto gebaseerd.
De structuur is in wezen Engels, maar de woorden zijn geleend uit andere talen en zo nodig getransformeerd om ze begrijpelijker te maken. Stel je bijvoorbeeld eens een Franse en een Italiaanse spreker voor, die in het Engels moeten communiceren, ook al vertonen hun eigen talen veel overeenkomst. Als beide sprekers woorden zouden toevoegen uit hun eigen taal, zouden ze elkaar vrijwel zeker gemakkelijker kunnen verstaan. Het resultaat zou een soort Engels zijn, besmet met uit andere talen geleende woorden en vormen. Met andere woorden: Europanto, of beter gezegd, een van de vele mogelijke Europanto's.
Het Europanto draagt niet enkel bij aan het begrip tussen de sprekers van twee overeenkomstige talen - het proces zelf kan worden aangepast aan de talen die ze spreken. Als hun moedertalen bijvoorbeeld Germaans zijn, zullen ze een mengeling van Germaanse talen gebruiken, terwijl ze een mengeling van Romaanse talen zullen gebruiken als hun moedertalen Romaans zijn. Het Engels zal de basisstructuur leveren en de leemtes helpen aan te vullen.
De kracht van het Europanto is dat men het niet hoeft te studeren - om de taal te kunnen lezen, schrijven of spreken gebruiken mensen de linguïstische kennis die ze al bezitten, dat wil zeggen: een zeer elementaire kennis van het Engels en van de andere belangrijke Europese talen, die voortkomt uit hun dagelijkse ervaringen. Het Europanto moet duidelijk ontleend zijn aan de bekendste Europese talen en bovenal die woorden 'vereuropantoën' die de meeste kans hebben te worden herkend, omdat ze een gemeenschappelijke oorsprong hebben of omdat ze veel worden gebruikt.
Het toenemend aantal mensen dat reist en de toename van technologische ontwikkelingen zoals tv en internet betekenen dat we steeds meer kans lopen in contact te komen met mensen die een andere taal spreken dan de onze. Doordat we zijn blootgesteld aan muziek, reclame enzovoort zijn we vandaag de dag veel meer gewend aan de klank van vreemde woorden en zijn we in staat ze te herkennen, zelfs al weten we niet altijd wat ze betekenen. Veel Italianen weten bijvoorbeeld zonder het Duits te beheersen wat de woorden Zimmer, Gasthaus, Blitzkrieg, Putsch, heil Hitler, Leitmotiv, Föhn, nicht rauchen, kaputt, Reich en Bundestag betekenen. De lijst van woorden uit verschillende talen die internationaal zijn geworden is inmiddels zeer lang, en zou de basis kunnen vormen van het Europanto-vocabulaire.
Veelvuldig Gebruik
Aanvankelijk zullen er verschillende varianten van het Europanto bestaan - verschillende woorden met dezelfde betekenis, vaag afgebakende semantische velden. Pas door veelvuldig gebruik zal een eenvoudig productief principe uitgroeien tot een echte taal. De woorden die door het grootste aantal mensen worden begrepen zullen de overhand krijgen. De mogelijkheid woorden te ontlenen aan verschillende talen zal het eenvoudiger maken een grotere hoeveelheid semantische velden te dekken. Ook de uitspraak zal zich stabiliseren tot die vormen die het algemeenst worden begrepen.
Men zal dan ook gemakkelijker en sneller kunnen communiceren, en als gevolg hiervan zal het Europanto binnen enkele jaren kunnen bewerkstelligen waar andere talen eeuwen voor nodig hebben gehad. Net zoals het Latijn eerst werd verdrongen door het vulgair Latijn en vervolgens door het Italiaans, zal het Anglo-Amerikaanse Engels eerst plaatsmaken voor internationaal Engels en vervolgens voor het Europanto, met dit verschil dat dit proces veel sneller zal verlopen. Aanvankelijk zal het Europanto zich ontwikkelen tot drietalige varianten, dat wil zeggen: een mengeling van Engels en twee andere talen. Naarmate het vaker en op meerdere plekken gebruikt wordt, zal het echter woorden en uitdrukkingen uit andere varianten beginnen over te nemen, zodat uiteindelijk elke taal zal bijdragen aan het Europanto van de toekomst. Met andere woorden: de aanvankelijke drietalige varianten zullen twee hoofdstromingen van het Europanto voortbrengen - een Romaanse en een Germaanse. Deze zullen zich op hun beurt uiteindelijk ontwikkelen tot één hoger ontwikkelde taal.
De raakpunten tussen de Germaanse en Romaanse talen zullen tevens leiden tot tweetalige varianten die zowel een Germaanse als een Romaanse taal bevatten, en deze zullen de verwezenlijking van een universeel Europanto vergemakkelijken. Aanvankelijk zullen een Spanjaard en een Italiaan bijvoorbeeld een tweetalige Romaanse variant van het Europanto spreken, terwijl een Deen en een Duitser een tweetalige Germaanse variant zullen spreken. Maar een Fransman en een Duitser zullen een tweetalige variant spreken die het midden houdt tussen beide hoofdtalen en als brug tussen beide zal fungeren. Op deze manier zullen contacten tussen tweetalige varianten van dezelfde hoofdtaal, en vervolgens tussen de beide talen onderling, uiteindelijk leiden tot een universeel Europanto.
Woorden die doordringen tot het hoogste niveau van het Europanto zullen ook op alle lagere niveaus begrijpelijk zijn en vice versa. Zo zal het Europanto vorm aannemen. Het zal woorden uit verschillende talen transformeren tot universeel begrepen Europanto-woorden.
Vergeet echter niet dat het Europanto geen uitvinding is: het bestaat al. Zijn productieve proces is al gaande, evenals de constructie van zijn semantische velden en grammaticale voorschriften. Een voorbeeld is het Duitse woord Spiel, dat op de financiële markt wordt gebruikt in de betekenis van 'speculatie'. Dit is een voorbeeld van interlinguïstische specialisatie van een woord. Het Engels is de wijdst verbreide taal in het geldwezen, dus waarom dan een Duits woord gebruiken? Natuurlijk niet omdat de meeste effectenmakelaars Duits zijn, maar omdat het Engelse woord play inmiddels zo verzadigd is van betekenissen dat het geen nieuwe meer kan aannemen. Daarom kiest de internationale taal voor een ander woord: niet uit het Engels, maar uit een van de andere belangrijkste talen van de ontwikkelde landen. Het woord Spiel is perfect, omdat het zowel de gedachte aan spelen als aan gokken uitdrukt en universeel kan worden begrepen. Zo neemt het Europanto een oud Duits woord op en geeft het een nieuwe betekenis.
Samenvattend bestaat er, hoewel het geen taal als zodanig is, wel degelijk een Europanto. Maar vooralsnog is het een vrij amorfe taal, en elke poging hem te beschrijven en zijn grammaticale regels vast te leggen zou min of meer neerkomen op het planten van een zaadje met de bedoeling de boom te fotograferen. In plaats van tijd te verspillen aan deze nutteloze bezigheid, is het op dit moment veel zinvoller de ontwikkeling van de taal te volgen en de analyse ervan te laten rusten tot een later tijdstip. Net als bij alle andere talen geldt: eerst de taal, daarna de regels.
Aquello augusto postmeridio
De beste manier om het Europanto te leren kennen en zijn productieve processen te begrijpen, is naar een tekstvoorbeeld te kijken en na te gaan hoe het zich het meest waarschijnlijk zal ontwikkelen in verhouding tot andere Europese talen. De onderstaande tekst, geschreven voor een Belgisch publiek, is een voorbeeld van een Nederlands-Duits-Franstalige variant van Europanto. Hoewel hij tot de Germaanse tak behoort, bevat hij tevens een aantal Romaanse elementen.
Aquello augusto postmeridio, Cabillot was in seine officio un crossverba in europanto solvente. Out del window, under eine unhabitual sun splendente, la city suffoqued van calor. Zweideca vertical: Esse greco, esse blanco und se mange, quatro litteras. Cabillot was nicht zo bravo in crossverbas. Seine boss le obliged crossverbas te make ut el cervello in exercizio te keep, aber aquello postmeridio inspector Cabillot was mucho somnolento. Wat esse greco, esse blanco und se mange?'' tinqued. May esse el glace-cream? No, dat esse italiano aber greco nicht. Cabillot slowemente closed los eyos und sich endormed op seine buro. Der telefono ringante presto lo rewakened.
''Hallo-cocco! Cabillot parlante!
Aqui capitan What! Come subito in meine officio!
Yesvohl, mein capitan!'' responded Cabillot out van der door sich envolante. Capitan What was muchissimo nervoso der map des Europas op el muro regardante und seine computero excitatissimo allumante.
''Cabillot! Nos habe esto messagio on el computero gefinden! Regarde alstubitte!
Het onvoltooid deelwoord heeft een Latijnse vorm (solvente, splendente, ringante, regardante, envolante, allumante), die zowel universeel begrijpelijk als zeer productief is, aangezien hij ook kan worden gevormd uit een zelfstandig naamwoord. De overtreffende trap issimo komt tevens uit het Latijn, maar is gemakkelijk te begrijpen voor Germaanse sprekers. De hulpwerkwoorden zijn en hebben zijn in de tegenwoordige tijd veranderd in de duidelijk op het Latijn gebaseerde vormen esse en habe, terwijl voor de verleden tijd de Engelse vorm was wordt gebruikt. Veel voorzetsels, voegwoorden en bezittelijke voornaamwoorden zijn ontleend aan Germaanse talen (und, van, on, op, aber, meine, seine, sich), terwijl de lidwoorden en sommige voornaamwoorden een zekere overlapping te zien geven tussen Germaanse en Romaanse talen (nos, el, lo, del, dat, der). De verleden tijd wordt gevormd door gebruik te maken van het Engelse achtervoegsel ed, zelfs in het geval van 'vereuropantode' werkwoorden (rewakened, responded, suffoqued, tinqued, endormed). Een aantal Engelse onregelmatige werkwoordsvormen blijft omwille van de herkenbaarheid ook in het Europanto onregelmatig, terwijl de voltooide tijd van het Engelse werkwoord to find is 'vereuropantood' tot gefinden door toevoeging van de Duitse verleden tijdvorm aan de Engelse wortel. Yesvohl en alstubitte zijn twee voorbeelden van tussenwerpsels die, hoewel ze zijn gevormd door de vermenging van twee Germaanse talen, ook algemeen worden begrepen door sprekers van Romaanse talen. In het algemeen leent het Europanto de efficiëntste en meest eenvoudig te begrijpen woorden uit elke taal en 'vereupantoot' het deze waar mogelijk. Het woord unhabitual maakt bijvoorbeeld gebruik van het Engelse privatief prefix un- om een woord te creëren dat niet Engels, maar zuiver Europanto is.
Dit zijn slechts enkele van vele mogelijke beschouwingen. Het zou bijvoorbeeld ook mogelijk zijn een gedetailleerdere analyse te maken van het semantische veld van de woorden en de wijze waarop die woorden zelf zijn gevormd (uiteenlopend van een Germaanse tot een vrijere structuur). Men zou ook een inventaris kunnen opmaken van gelijksoortige woorden en van woorden die synoniem zijn met elkaar in de verschillende Europese talen om hun betekenis in het Europanto na te gaan.
De uitspraak verdient een aparte analyse. Het is wel duidelijk dat het onmogelijk is de oorspronkelijke uitspraak van de aan verschillende talen ontleende woorden te behouden. Ook hier weer zal het gebruik de efficiëntste uitspraak bepalen, zodat voornamelijk Engelse woorden veranderingen zullen ondergaan door verschillen in uitspraak. Tijdens experimenten met conversaties tussen twee sprekers van verschillende talen is opgevallen dat men geneigd is de uitspraak te vereenvoudigen en woorden uit te spreken zoals ze worden gespeld. Het is dan ook aannemelijk dat veel tweeklanken uiteindelijk zullen worden vervangen door eenvoudiger vormen. Neusklanken zullen veelal verdwijnen, evenals umlauten zoals de Duitse ä, terwijl de ö en de ü lijken te overleven. Op dit moment is het echter te vroeg om zinvolle conclusies te trekken wat betreft de uitspraak. Veel bruikbaarder is het de fenomenen te observeren terwijl ze zich voordoen.
Het is wel duidelijk dat er grote ontwikkelingen gaande zijn in het laboratorium van het Europanto, en dat er uit het magma van de veeltaligheid op volkomen natuurlijke wijze een nieuwe Europese lingua franca aan het ontstaan is. Net als elk levend wezen zal hij een aantal gebreken en tegenstrijdigheden bevatten, maar anders dan bij andere universele talen zal hij succes hebben, omdat 'ie wordt voortgebracht op de laagste niveaus. En net zoals het vulgair Latijn aan het begin van de eerste eeuw het Latijn verving, zal het Europanto aan het begin van het derde millennium zorgdragen voor de implosie van het internationale Engels en zegevieren over de Europese veeltaligheid.
vertaling pieter bijker (zz Produkties)