Over de wereld ligt geen stabiele orde meer die de gedaanteverwisselingen van haar elementen volgens plan bestuurt. We hebben eerder de indruk dat alles ongebreideld muteert van binnenuit: dat wil zeggen vanaf een microscopisch niveau dat zich onttrekt aan onze beleving en waarneming. Zo zal het wel niet werkelijk zijn, maar zo vertoont de wereld zich meer en meer in het instinctieve domein waar mythen en religies hun herkomst hebben.
Onze angst geldt niet meer de grote vijand, de grote bom, de titanenstrijd der wereldrijken, de wraak van de ene God, maar ontspruit aan de veel nabijere macht van kleine vijanden: een afrekening of terroristische aanslag in onze stad, het plotseling uiteenvallen van een staat in strijdende milities, de invloed van een breed scala aan criminele organisaties, een epidemie van nauwelijks begrepen dodelijke ziektes. Het primitieve orgaan dat onze angst van informatie voorziet pikt signalen op van een spontane verbrokkeling van de maatschappelijke vormen waarin we leven, van de bondgenootschappen, de wetenschappen, de naties, de lichamen, de media. Van binnenuit.
Het geweld van de geschiedenis speelt zich meer en meer op de microscopische bühne af: de waarde van het geld berust op de millisecondes waarin het verhandeld wordt, de beelden die ons begrip van de wereld ondersteunen vallen uiteen in manipuleerbare pixels, de basis van ons culturele en politieke denken: de openbare uitwisseling van meningen en informatie valt uiteen in duizenden elkaar onverschillig latende kanalen.
Het is niet eens het ontbreken van een universele orde of een ondubbelzinnige verdeling in goed en kwaad, die angst opwekt. Eerder dit: de indruk dat niets, of het nu om kennis, materie of gemeenschap gaat, nog een stabiele vorm heeft. Uiterlijke verschijning of eerste indruk lijken geen enkele garantie te bieden voor een betrouwbare notie van de betekenis of het gedrag van een stof, een persoon of een groep. We weten niet precies wie wat kneedt en schrijft, maar alles in de wereld waarin we leven lijkt wel kneedbaar en herschrijfbaar geworden. De verschuiving van een paar moleculen maakt van een onschuldig micro-organisme een fatale ziekte, de vervanging van een paar genen van een vertrouwd mens of dier een monster. Een paar aanslagen veranderen een schat aan informatie in een niet te ontcijferen geheime boodschap. De hartverscheurende fotoreportages bleken in scène gezet en geretoucheerd.
Het is als met het bereik van het menselijk oog: het neemt alleen het middendeel van het spectrum waar van alle golflengtes die het licht kan aannemen. Lang leek het alsof we ons alleen zorgen hoefden te maken om kernbommen en kosmische straling als het de golflengtes buiten ons zicht betrof. Nu is het eerder alsof de wereld van de vertrouwde golflengtes het speelterrein geworden is van lichtbronnen buiten ons deel van het spectrum. De werkelijkheid verschijnt als het slagveld waar onwaarneembare krachten hun oorlog uitvechten. We moeten ons staande houden in een combat zone, waar we de strijdende partijen niet of maar zelden zien, laat staan dat we hun motieven kunnen begrijpen of frontlinies kunnen ontwaren. Dat heeft er alles mee te maken dat de strijd zich net zo goed binnen onszelf afspeelt: in onze lichamen, onze familie, onze eigen stad, in ons eigen land, ons eigen werelddeel. De wereld als een schaduwrijk, waar niets meer te begrijpen en te vertrouwen valt, volledig beheerst als ze is door vele onderwerelden. Het is een angstbeeld, een overdrijving misschien, een slechte droom, maar eentje die wanneer wij wakker zijn stoort en stuurt.
De Matrix
William Gibsons trilogie Neuromancer/Count Zero/Mona Lisa Overdrive (1984, 86, 88) speelt zich af in een nabije toekomst die de verwerkelijking van alle hierboven opgeroepen angsten kan worden genoemd. In hun avonturen doorkruisen de hoofdpersonen alle denkbare domeinen: sloppenwijken waar bendes heersen; de kringen der elite, die zich hoofdzakelijk bezighoudt met chantage, bedrijfsspionage en moord; ruimtestations vol drop-outs en vreemde sektes; de kunsthandel, die veel weg heeft van een huwelijk tussen de maffia en de geheime dienst; en natuurlijk cyberspace, oftewel the matrix, die de optelsom van alle ingrediënten, partijen en gevaren is. De matrix is de accumulatie van alle menselijke informatie en communicatie die aan het digitale medium is toevertrouwd. Daarmee is het meteen een extra werkelijkheid, en eentje die zich tot de reële zo ongeveer verhoudt als de wereld na de opening van de doos van Pandora tot de toestand voordat die fatale gebeurtenis plaatsvond.
Gibsons romans gaan niet diep in op de emotionele reacties van de personages, laat staan dat ze de kans krijgen zich ideeën te vormen over de situaties waarin ze verkeren. Daarvoor zijn de gevaren te groot, daarvoor is de snelheid der gebeurtenissen te hoog. Het is dan ook niet verwonderlijk dat er weinig expliciet levensbeschouwelijks voorkomt in de wereld die Gibson schept.
Toch is er in het tweede deel van de trilogie, Count Zero, een cruciale rol weggelegd voor religieuze termen en gebruiken. Bobby Newmark, één van de hoofdpersonen, is een beginnend console cowboy of digitaal inbreker, die al meteen bij zijn eerste poging in een groot databestand in te breken getroffen wordt door de levensgevaarlijke bewakingsprogrammatuur die het systeem omringt. Op het moment dat zijn zenuwgestel op het punt staat voorgoed te worden uitgeblust verschijnt er als vanuit het niets een stem, de schim van een jonge vrouw, wiens tussenkomst hem op het nippertje van de dood redt. Je zou het een paradigitale ervaring kunnen noemen.
Dit is ook in de hi-tech toekomst van Gibson een vreemd en raadselachtig voorval. Al snel wordt de verbouwereerde Bobby ingepalmd door de superieuren van zijn heler, twee elegante zwarte heren, die er in geïnteresseerd zijn om via hem in contact te komen met de meisjesverschijning, of Vyèj Mirak, Onze Lieve Vrouwe, Maagd der Wonderen, Ezili Freda, zoals ze haar noemen. Bobby laat zich vervolgens uitleggen waarover ze het hebben. In de overkoepelde woonwijken, ooit de Projects waar verpauperde zwarten woonden, is geleidelijk een zichzelf in stand houdende gemeenschap ontstaan. Hun succes berust op de vermenging van de traditionele voodoo-riten en het gebruik van hi-tech. Of, om het preciezer te zeggen, de voodoo-riten vormen het omgangsmodel van de gemeenschap met de krachten die aanwezig zijn in de matrix.
Dat wil zeggen dat de twee heren, Lucas en Beauvoir, al lijken ze op zakenlieden of maffiabazen, hungans zijn, de benaming voor priesters in de Haïtiaanse voodoo-religie. Opvallend voor wie een klein beetje moeite doet om wat over voodoo te lezen 1
1 Alfred Metraux, Voodoo in Haiti (transl. Hugo Charteris), Deutsch, London 1959
is de eenzijdige presentatie van die rijke religieuze traditie die Gibson geeft. Er is bijvoorbeeld wel sprake van een lieu saint, een gemeenschappelijke heilige plek waar verschillende soorten bomen staan die ieder afzonderlijk lievelingsbomen van verschillende loa, of bovennatuurlijke wezens zijn, maar nergens is sprake van een humfo. De humfo is de ruimte waar de gelovigen, onder leiding van een hungan of vrouwelijke priester, de mambo, contact zoeken met de loa, bewoners van Guinea, het mythische Afrika van de voorouders. Iedere humfo is gewijd aan een schutspatroon, maar ook andere loa kunnen in contact treden met de priester, zijn assistenten of gelovigen. Midden in de ruimte staat een rijk versierde paal, die als een soort antenne dienst doet en de bovennatuurlijke krachten doorgeeft.
Wanneer een loa contact zoekt met een sterveling neemt hij bezit van diens lichaam. Aan de manier waarop de gelovige in trance raakt, zijn bewegingen, mimiek, de woorden die hij uitroept of de attributen die hij in zijn trance grijpt, is af te lezen welke loa zich bekend maakt. Het voert te ver om op de verschillende families van loa in te gaan, hun onderverdeling in puur Afrikaanse, genezende en mildere geesten (rada) en gevaarlijker, meer met magie, macht en rijkdom verbonden geesten (petro) goed weer te geven. Maar dit is een wezenlijke vertekening die Gibson toepast: waar de Haïtiaanse voodoo uit onze tijd (overigens net als de Santeria etc) vooral een zaak van gemeenschappen is, die zich bezig houden met erediensten, de inzegening van huwelijken, huizen en nieuwgeborenen, met genezing en het afweren van ongeluk en ziekte, daar legt Gibson de nadruk op de kanten van voodoo die ook onder Haïtianen in een kwaad daglicht staan: de hungans die 'met beide handen werken', dat wil zeggen, naast de erediensten ook magie bedrijven en zaken doen met de gevaarlijke loa, of zelfs helemaal in dienst zijn van de demonischer wezens onder hen. Deze hungans zijn meer magiërs dan priesters.
Die duistere, misdadige draai aan de presentatie van de voodoo-riten heeft alles te maken met de matrix. De erediensten in de achterafzaaltjes worden verzwegen, omdat de loa zich bekend maken via de matrix. Ze huizen niet meer, zoals in Haïti in een mythisch land, of in de bergen, maar in cyberspace. De matrix is een werkelijkheid waar geen genezing, geen eredienst, geen huisinzegening of geboortes plaatsvinden. Het is de concentratie van alle macht, rijkdom en misdaad op de planeet, en in dat universum is eenvoudig weg geen sprake van een Wet of een Rechtsorde. In Gibsons trilogie handhaaft iedere groep zich als een maffiaorganisatie, of ze nu in kunst handelen, alleen maar willen overleven, een computerbedrijf runnen, of ook werkelijk een misdadige organisatie zijn. Het is in feite onvermijdelijk bij ontstentenis van een staat, een wet, een overheid en ieder democratische orde. De enige structuur die de maatschappij heeft is die die het resultaat is van de machtsstrijd van bendes, bedrijven, diensten, legers. Ieder van die groepen bedient zich namelijk van de middelen waar vroeger de Staat een monopolie op had: rechtspraak, spionage, politietaken, wapengebruik. Zonder wet is alle macht misdadig.
Lucas en Beauvoir worden korzelig als Bobby het woord religie te letterlijk neemt en hun voodoo vergelijkt met de islam, of de Scientology die zijn moeder aanhangt. Ze benadrukken dat het er niet om gaat ergens wel of niet in te geloven, maar to get things done. Het magische potentieel van voodoo maakt haar superioriteit uit: het is het uitgelezen model om te profiteren in de echte wereld van de macht die in de matrix schuilt. Voodoo' s like the street. Some duster chops out your sister, you don't go camp on the Yakuza's doorstep, do you? No way. You go to somebody, though, who can get the thing done. Right? 2
2 William Gibson, Count Zero, Ace Books, NY 1986, p. 77,
omschrijft Beauvoir het verschil tussen een monotheïsme en voodoo. Voodoo is een overlevingscultus, een street religion, en het ongeduld waarmee Beauvoir spreekt maakt duidelijk dat hij direct denkt aan de zware geschiedenis van de vrijgelaten zwarte slaven op Haïti, die de West-Afrikaanse religie aanpasten aan hun nieuwe, barre omstandigheden.
Voodoo Analogie
In de voodoo-cultus op Haïti neemt Legba een bijzondere functie in. Hij is van oorsprong een god afkomstig uit de West Afrikaanse religies van Dahomey, Ghana en Nigeria. Daar is hij een soort Hermes, die communicatie tussen goden en geesten onderling, maar ook hun contact met de stervelingen mogelijk maakt. De god, die de kracht en kennis die in de goddelijke wereld huist in beweging zet en laat stromen; de netwerk-god. In de Haïtiaanse voodoo is hij de eerste loa die wordt aangeroepen, voordat er contact met een andere kan worden gelegd. Ook hier is hij de god van de communicatie. Hij regeert over wegen en kruispunten, over deuren, poorten en sloten. Zijn gedaante is van iedere West-Afrikaanse adellijkheid ontdaan: op Haïti is hij een kreupele oude man op krukken. Hij is in lompen gehuld en rookt een pijp.
Hij is geen oppergod, maar aangezien zijn toestemming nodig is voor ieder contact met de wereld van de loa neemt hij een sleutelpositie in. Hij regelt access tot de bovennatuurlijke wereld. Met deze aanroep opent iedere voodoo eredienst, alsof het om het verifiëren van een log-in gaat: Atibô-Legba, l'uvri bayè pu mwê, agoé! Papa Legba, l'uvri bay è pu mwê. Pu mwê pasé 3
3 Metraux, p. 101.
(Atibon Legba, verwijder de hindernissen voor mij, agoé! Papa Legba verwijder de hindernissen, zodat ik erdoor kan.) Bobby's redding door Ezili Freda, de zachtaardige loa der geliefden betekent dan ook dat hij uitverkoren is door Legba, wat voor onnozele en irritante 'white boy' Beauvoir hem ook vindt.
Gibson laat er geen twijfel over bestaan dat er na de fusie van twee grote Kunstmatige Intelligenties (Wintermute en Neuromancer), -- een soort zondeval waarmee het eerste deel van de trilogie eindigt --, werkelijk vreemde dingen in de matrix gebeuren. Ook anderen dan de hungans hebben het daarover. Er heeft zich een kwalitatieve sprong voorgedaan na de optelsom van superrekenkracht (Wintermute was hive mind, decision maker, effecting change in the world outside), personality en immortality (Neuromancer) 4
4 William Gibson, Neuromancer, Ace Books, 1984, p. 269.
De loa waarmee hungans als Beauvoir en Lucas hun faustiaanse contracten sluiten bestaan dus echt, maar alleen in de complexe, mysterieus geworden wereld van de matrix. Van een netwerk van communicatie en dataverwerkingsmachines is het een schepping geworden, een wereld die nog het best te begrijpen lijkt met de manier waarop de voodoo gelovigen de werkelijkheid tegemoet treden.
Waarom precies? Waarom is het logisch dat de voodoo cultus de enige religieuze verschijning van enig belang in Gibsons trilogie is? Ten eerste door de structurele analogie: de hungan heeft zijn hunsi of assistenten, oftewel degenen die door de loa bezeten raken. Maar in plaats van een ceremonie rond de paal in de humfo, is er de sessie aan het deck, het inloggen in de matrix. De ordeloosheid van de geestenwereld spiegelt de ordeloosheid van de matrix; de onbetrouwbare mengeling van goed en kwaad, de opeenhoping van elkaar bestrijdende machten, die de wereld van de loa is, is een perfecte analogie met de matrix. Als er al iets mysterieus en schijnbaar bovennatuurlijks plaatsvindt in de matrix, dan zijn de logische systemen van de monotheïstische theologie ontoereikend daar iets van te begrijpen, dat is zeker.
Ten tweede is er het vloeiende en vluchtige karakter van de voodoo cultus. Er zijn geen heilige geschriften en zelfs de inventaris van de loa-wereld is voortdurend aan verandering onderhevig. Legendarische historische figuren of grote hungans kunnen zelfstandige loa of 'vermommingen' van andere worden. De riten, de bezweringen en de op de grond getekende vévés of magische symbolen veranderen in de loop der tijd. Alles draait om de permanente communicatie tussen de wereld van de mensen en die van de loa, zonder dat er van een vaste procedure of een overkoepelende wet sprake is. Een communicatie overigens die zich grotendeels afspeelt via beelden, dromen, symbolen en voortekenen, niet via woorden of begrippen. Weer een analogie met de matrix, die de grafische weergave van kennis, informatie en communicatie is.
Iedere gelovige en iedere groep rond een hungan staat alleen in zijn keuzes en de risico's die men neemt. De gevolgen voor conflicten met de loa spelen zich niet in het hiernamaals maar op aarde af, en vaak onmiddellijk. Ook hierin is gemakkelijk een spirituele analogie met de omgang van een tot heersende tweede wereld geworden matrix te herkennen.
De derde reden heeft te maken met de afwezigheid van iedere vorm van universaliteit, Wet of politieke orde in Gibsons trilogie. Iedere vorm van leven is in eerste instantie een overlevingsstrategie buiten de wet, de natuurtoestand zoals Hobbes die beschreef: de mens is de mens een wolf. Iedere vorm van gemeenschap zal daarom lijken op een bende of een maffiaorganisatie. Er is niets universeels denkbaar buiten de machtsstrijd van die, elkaar soms onbekende, partijen. De kans op overleven berust daarom grotendeels op informatie, op toegang tot andermans gegevens, op de snelheid die informatie te kunnen ontcijferen en gebruiken. Want alle kennis zal alleen gebruikt worden als wapen in de strijd om macht, rijkdom en overleven, nergens anders voor. Dat is exact het model van de voodoo: het gaat om toegang tot de wereld van machten die het leven regeren, om het slaan van deals, het sluiten van tijdelijke bondgenootschappen en het verkrijgen van voorkennis. Alle 'spirituele kennis' heeft directe gebruikswaarde, is het niet onmiddellijk, dan via een omweg of later. Het is een magische praktijk.
'Geestelijke' Software
Gibsons plot voegt nog iets toe aan de analogie tussen omgang van de Afro-Amerikanen met de matrix en de Haïtiaanse voodoo. Zoals er met de fusie tussen de twee ai' s een kwalitatieve sprong gemaakt werd en daarom een grens overschreden, zo belichaamt Angela Mitchel een tweede grensoverschrijding, die tussen elektronische hardware en het biologische. Angela's vader is de wetenschapper die de sprong naar digitaal programmeerbare biologische massa tot stand bracht. Hij was van plan met zijn uitvinding te ontsnappen uit de wurggreep van het bedrijf dat hem ondersteunde, Maas Neotek. Hij pleegt zelfmoord, maar slaagt erin zijn dochter Angela uit de zwaar bewaakte laboratoria te smokkelen.
In haar hersens heeft hij strengen aangebracht met zijn nieuwe vinding. Zij wordt bezocht door dromen, die verbonden zijn met gebeurtenissen in de matrix, sterker, haar dromen geven handelingen, conflicten weer, die angstaanjagend reële gevolgen hebben. Ze heeft kortom een directe lijn met de loa, ze is een zeer machtige mambo zonder het te weten. Legba kan haar direct gebruiken als 'terminal'. Wanneer ze veilig bij Beauvoir en de zijnen is aangekomen zeggen die, dat ze haar willen dienen. Ze is de eerste van een nieuwe menselijke soort.
De grensvervaging tussen het menselijke en het technische is geen kwestie van machinerie, van robots of apparaten, maar speelt zich af op het gebied van de communicatie en de software, beter gezegd is het het 'geestelijk' worden van de software. Dat is misschien strikt genomen geen transcendente aangelegenheid, maar het menselijk bevattingsvermogen schiet te kort om het op zijn feitelijke merites te beoordelen en is genoodzaakt het te beschouwen en ermee om te gaan als met een geestenwereld, die de reële doordringt: in een magisch model, een voodoo cultus. Zo geavanceerd is de wereld van de matrix geworden, dat ze de mensen verschijnt als een bezielde natuur, ook al is ie oorspronkelijk van menselijke makelij. Een onontkoombaar ontzag voor de heilig geworden vermogens van de matrix. Dat is een grappig en uiteraard ook griezelig toekomstbeeld.
Gibsons koelbloedige dystopie heeft onmiskenbaar ook een satirisch en daarmee een impliciet moreel karakter. De keus voor de voodoo riten om een beeld te geven van de manier waarop een gemeenschap, in dit geval de zwarte gemeenschap in Amerika, zich staande houdt in de gevaarlijke toekomst die hij schetst heeft daarom naast iets spottends ook iets hoopvols. Ter illustratie citeer ik Metraux: The reader will wonder wether Voodoo is a moral or immoral religion. The question should not be framed in these terms since voodoo is not a religious system with a well defined body of doctrine; nevertheless the spirits, being conceived in the image of men, do act in conformity with the moral laws which rule Hautain society. The god loa' cannot prove crime and the bad loa' can only look for assistence to shady characters. The loa are friends who intercede in private life and who often act as interpreters of public opinion. A loa can quite easily reproach his 'horse' for behaviour which his neighbours regard as reprehensible and reprimand him for something which he thinks nobody knows about. It is in this sense the loa have a claim to be regarded as the guardians of public morality 5
5 Metraux, p. 364.
Van alle groepen en gemeenschappen die in Gibsons trilogie voorkomen is die in the Projects de meest menselijke en leefbare, de door het wegvallen van alle sociale orde, minst verminkte. Daarin schuilt een klassieke Marxistische gedachte, namelijk dat de gemeenschap die het meest ervaring heeft met het overleven in een rechteloze situatie, de meeste inventiviteit en veerkracht heeft zich bij die nieuwe wetteloze wereldorde aan te passen en haar waardigheid te behouden. Zo gezien is de door Gibson bedachte matrix-voodoo van Beauvoir en zijn mensen 'up in the Projects', een elegant en werkelijk sociaal overlevingsmodel in spirituele zin. Een postindustriële vorm van heidendom, die de toekomst heeft, in de dubbelzinnige betekenis van voorspelling en waarschuwing die alle science fiction kenmerkt.