Dat klinkt bizar maar toch gaat het zo met de Duitse radio tussen 1933-1945. Daarin speelt de Volksempfanger of volksontvanger een cruciale rol. Een exemplaar van dit model radio maakt deel uit van de circa 1000 bakelieten voorwerpen die Reyer Kras, voormalige hoofdconservator van het Stedelijk Museum te Amsterdam, onlangs aan het Nederlands Openluchtmuseum schonk.
Met zijn bruin bakelieten kast, het oma-stofje voor de luidspreker, de nostalgische knoppen en de zender-draaischijf ziet de volksontvanger er onschuldig uit. Maar wie meer weet over zijn geboorte voelt al snel dat het een duivelskind is.
Op 30 januari 1933 wordt Adolf Hitler benoemd tot Rijkskanselier. Zijn voorganger Heinrich Brüning vindt het onethisch om de bevolking tijdens verkiezingen via de radio te beïnvloeden. Hitler heeft minder gewetensbezwaren en ruikt de kracht van dit nieuwe middel voor de verspreiding van zijn boodschap. Na zijn benoeming maakt hij zich geheel meester van het medium.
Die zomer, augustus 1933, vindt de 10e radiotentoonstelling in Berlijn plaats. Al bij aankomst ziet men 10-20 meter lange hakenkruisvlaggen. In de voorhal staat een monumentale Hitlerbuste. De erehal wordt gedomineerd door een driemaal levensgroot standbeeld van een Nazi die de Hitlergroet uitbrengt, terwijl hij een hand- en een hoofdarbeider het derde rijk binnenvoert. Bij dit schouwspel staan teksten als: „Es sei ein Wille über allen deutschen Sendern!“ (Er regeert één wil over alle Duitse zenders). Goebbels, Minister van Propaganda, houdt een toespraak waarin hij benadrukt dat de radio hét nieuwe medium is om de nationaal-socialistische idealen aan de man te brengen. De radio moet een scherp en betrouwbaar wapen van de regering worden.
De volksontvanger op de productielijn in 1933.
In de maanden er voor vroeg de NSDAP (Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei) aan 28 fabrikanten om een goedkope radio te produceren. Deze krijgt de naam Volks Empfanger VE 301. VE staat voor Volks Empfanger, 301 slaat op 30-1, of 30 januari, de datum waarop Hitler rijkskanselier wordt. Op het front prijken de rijksadelaar en het hakenkruis. Alle standhouders moeten de volksontvanger een ereplaatsje in hun kraam geven. En ze geven er allemaal gehoor aan. “Voor de nationale eenheid.”, luidt hun officiële antwoord. Maar door de enorme reclame die de NSDAP voor de volksontvanger maakt, gaat het de Duitse radio-industrie voor de wind. Ook daarom houden ze hun mond: bijt niet de hand die je voedt.
De VE301 kost ongeveer 76 Duitse Rijksmark, dat is op dat ogenblik een half gemiddeld maandsalaris. De volksontvanger is naar huidige maatstaven dus niet goedkoop. Maar andere radio’s in die tijd zijn gemiddeld twee keer zo duur. De lage prijs van de VE301 was een politiek wapen. Iedereen, ook de minst kapitaalkrachtigen, kan nu die radio kopen.
In 1938 volgen nog twee andere typen, de VE 301 Dyn met een betere speaker en de DKE 38, ofwel Der Klein Empfanger. De DKE kost 35 Rijksmark. Het gemiddelde maandinkomen ligt in 1938 op 145 Rijksmark. Voor een maximale afzet is er een afbetalingsregeling. Bij aanbetaling van vijf Rijksmark betaal je het apparaat af in vijftien termijnen van 2,30 Rijksmark.
De volksontvanger is in de periode 1933-1944 de meest geproduceerde radio in Duitsland, in het begin gemiddeld één miljoen per jaar. In elk Duits huishouden moet een volksontvanger komen. En in overheidsinstellingen, legerdivisies, garnizoenen en opleidingen is hij verplicht. De in deze crisisperiode overactieve deurwaarders worden op het hart gedrukt dat ze wel het meubilair van burgers in beslag mogen nemen maar niet de radio want dat is “het meest directe communicatie middel tussen volksgenoot en regering”.
Ook de Duitse tak van onze eigen Philips heeft in die jaren onderdelen en kasten voor de volksontvanger gemaakt. Zo bestaan er volksontvangers met een hakenkruis op de voorzijde en achterop de merknaam Philips.
Het netwerk sluit zich
Traditionele radiotoestellen bevatten acht buizen waarmee ook de korte golf, ofwel buitenlandse zenders, te beluisteren zijn. De volksontvanger is simpeler, met slechts drie buizen. Hierdoor kan het alleen nationale en plaatselijke zenders ontvangen. En dat is nu precies de opzet van de NSDAP want “buitenlandse zenders zijn vergif voor de ziel”. De DKE 1938 heet dan ook al snel de "Goebbels schnauze" omdat er zo veel redevoeringen van Goebbels op te horen zijn. De latere types hebben geen draaischijf maar een glazen schermpje met namen van Duitse en Oostenrijkse steden: Dresden, Salzburg, Berlin, etc. Buitenlandse zenders komen er niet op voor. Vertegenwoordigers gaan van deur tot deur met de vraag of men de volksontvanger al heeft aangeschaft. Als dat niet het geval is volgen er kritische vragen aan de bewoner of hij de redevoering van de Führer niet verlangt te horen?!
Nadat Hitler alle overige politieke partijen ontbindt en alle radio-zenders onder zijn censuur brengt is het verboden naar buitenlandse zenders te luisteren. Voortaan hangt er als waarschuwing aan de volumeknop van een nieuw radiotoestel een kaartje: “Denke daran. Das Abhören ausländischer Sender ist ein Verbrechen gegen die nationale Sicherheit unseres Volkes. Es wird auf Befehl des Führers mit schweren Zuchthausstrafen geahndet.”
Zij die worden verdacht naar bijvoorbeeld Radio Moskou te luisteren krijgen dwangarbeid. In het door Duitsland bezette Polen is het nationaal-socialistische radiostation Hagelsberg op de gelijknamige heuvel bij Dantzig zo krachtig dat met de volksontvanger geen enkele buitenlandse zender meer te horen is. Al snel doet de volgende grap de ronde: “Wat is het verschil tussen een 3-lamps toestel en een 8-lampstoestel?” Antwoord: “Met een 3-lamps toestel hoor je “Deutschland über alles”, met een 8-lamps toestel hoor je ”alles über Deutschland””.
Wolf in schaapskleren
Wat zich in Duitsland al had voltrokken hangt Nederland boven het hoofd. Vrijwel direct na de inval, op 10 mei 1940, bezetten de Duitsers alle radiozenders in Hilversum. Goebbels gebruikt aanvankelijk de bestaande omroepen om de nationaalsocialistische denkbeelden te verspreiden. Via de vertrouwde kanalen klinkt die boodschap voor de Nederlanders volgens hem geloofwaardiger dan via een Duitse staatsomroep. Maar het nieuwe bestel is een wolf in schaapskleren. De Duitse bezetter controleert elke tekst en schrapt alles dat hem niet bevalt. De berichten spiegelen Nazi-Duitsland en het verloop van de diverse oorlogen rooskleuriger voor dan het is.
Rijksradio
De bezetter krijgt naar zijn smaak te weinig grip op de berichtgeving. Eind december 1940 plaatsen alle kranten verplicht een interview met W. L. Z. van der Vegte, Raadadviseur van het Departement van Volksvoorlichting en Kunsten. Hij kondigt een glorieuze toekomst aan voor de Nederlandse cultuur: “De goede zonen van het volk krijgen een plaats in het omroepbestel.” Jazz wordt afgedaan als buitenlandse kreunmuziek en verdwijnt uit de ether. Alle Nederlandse omroepen vervangt hij door één staatsomroep, de Rijksradio, onder leiding van de NSB (Nationaal-Socialistische Beweging). Dit zal een betere verhouding met onze oosterburen creëren. Ook kondigt hij de luisterbelasting aan, 75 cent per radio per maand. De Nederlandse radiofabrikanten zet hij om één tafel om een Nederlandse volksontvanger te maken.
De Rijksradio zendt pro-Duitse en nationaalsocialistische propaganda uit, voor de heropvoeding van het Nederlandse volk. Gruweldaden van de nazi’s worden goed gepraat als de onvermijdelijke bijverschijnselen van een omwenteling. De nieuwe tijd is onomkeerbaar, verzet is belachelijk. De Engelsen en het communisme worden bijna duivels afgespiegeld.
Stiekum
Ondanks het verbod luisteren de meeste Nederlanders toch naar zenders uit Engeland. Naast de BBC stijgt al snel de populariteit van Radio Oranje, “De Stem van Strijdend Nederland.” Dat is de officiële zender van de uitgeweken Nederlandse regering die op 28 juli 1940 start vanuit Londen. Radio Oranje zendt twee keer per dag een kwartier uit. Daarin worden ze behoorlijk gehinderd door Duitse stoorzenders maar die zijn niet effectief genoeg.
Inleveren
Daarom wordt op 15 december 1941 eerst de handel en fabricage van radiotoestellen verboden. De slag om Stalingrad, die voor de Duitsers op 2 februari 1943 eindigt in een verpletterende nederlaag, is een keerpunt. Nederland vat weer moed en in april-mei 1943 breekt er een grote staking uit. De geest is uit de fles. Om niet nog meer te worden opgehitst door Radio Oranje worden radiotoestellen in mei 1943 domweg verboden. Voor Joden gold dit verbod al sinds april 1941. Rond 840.000 toestellen, van de naar schatting 1,2 miljoen, neemt men in beslag. Ze worden opgeslagen en verdwijnen vervolgens naar Duitsland of worden gesloopt voor de onderdelen en het metaal. Wel reiken enkele gemeenten kortingscoupons uit voor de aanschaf van een …….volksontvanger. Tegen personen die na 20 oktober 1943 zonder vergunning in het bezit zijn van een radio worden boetes en gevangenisstraf voorgehouden, plus inbeslagname van de gehele huisraad.
Veel Nederlanders hadden alleen hun oude radio ingeleverd. Duizenden goede radio's verdwijnen onder vloeren of achter kasten. Daarnaast knutselen ze zelf radio’s in elkaar om zo illegaal te kunnen blijven luisteren.
In Nederland moeten ook veel volksontvangers zijn gebruikt, zoals bij NSB-ers. Waarschijnlijk hebben veel bezitters deze radio na de oorlog weg gedaan. De productie van volksontvangers overleeft de oorlog wel. Door zijn simpele en goedkope ontwerp bleef de DKE tot 1950 van de band rollen, uiteraard zonder hakenkruis en Rijksadelaar.
Ontvangen of meepraten
Communicatie verloopt steeds meer via het internet, maar censuur blijft. De Chinese overheid probeert controle te houden over het internet en arresteert regelmatig inwoners die zich in de sociale media kritisch uitlaten over het regime. Dichter bij huis wil de Turkse regering websites uit de lucht halen, zonder uitspraak van de rechter. Ze verlangt bovendien van providers dat ze het surfgedrag van burgers 2 jaar bewaart en op verzoek toont.
Daarentegen proberen politici in meer democratische landen te profiteren van de sociale media. Tijdens verkiezingen is het een goedkoop middel om stemmen te winnen. Later gebruiken ze sites als Youtube, Twitter en Facebook om draagvlak voor hun beleid te krijgen. Daarnaast is het een mooie thermometer om te zien hoe beleidsvoornemens vallen.
Maar tot nu toe maken de meeste politici eenzijdig gebruik van sociale media, namelijk om het eigen standpunt kenbaar te maken, niet om met burgers te discussiëren als gelijkwaardige gesprekspartner. Het sociale aan de sociale media is juist die uitwisseling, dat meepraten, om zo een virtuele plaats aan de regeringstafel te krijgen. In Amerika noemen ze dat “The White House 2.0” . Dat is tot nu toe nauwelijks van de grond gekomen. Bij de volksontvanger was het eenrichtingsverkeer, bij de sociale media is het nog niet veel beter.